Λίγα λόγια για τη «γέννηση» του Δικτύου

Χαρίκλεια Τερζητάνου

Δασκάλα, Υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων Διεύθυνσης ΠΕ Αν. Θεσσαλονίκης

Η παιδαγωγική αξία της φιλαναγνωσίας και η σημαντική συμβολή της στην ανάδειξη, συγκρότηση κι εξερεύνηση της πραγματικότητας από το παιδί, αναδείχθηκε πολλάκις από ευρήματα παλαιότερων αλλά και πιο πρόσφατων μελετών (Applebee, 1978? Appleyard,1991? BusVanIjzendoorn & Pellegrini, 1995? Dickinson & Newman,  2006? Rosenblatt, 1983? Tsimbidy, 2008? Wiles, 1983). Με τον όρο «φιλαναγνωσία» στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη εννοούμε τη θετική σχέση - στάση, που αναπτύσσει ο μαθητής[1] αναγνώστης με τη γραπτή ύλη καθώς και όλες τις εκπαιδευτικές δράσεις που διαμορφώνουν και προάγουν αυτή τη σχέση μέσα από την καλλιέργεια γνωστικών δεξιοτήτων και αισθητικών κριτηρίων (Markidis, 2011). Ο όρος αυτός εμπεριέχει μια εννοιολογική δυσλειτουργία και ασάφεια, καθώς η φιλοσοφία της εφαρμογής του κινείται στα όρια του πλαισίου των μικροσυστημάτων (σχολείο, οικογένεια, συνομήλικοι κ.ά.), των δομών του μεσοσυστήματος (σχέση οικογένειας - σχολείου, σχολείου - βιβλιοθήκης κ.ά.), του περιβάλλοντος του εξωσυστήματος (η πολιτεία, τα ΜΜΕ κ.ά.) και του μακροσυστήματος (αξίες, παραδόσεις, πιστεύω κ.ά.) (Bronferbrenner, 1979? Παπαδάτος, 2009). Για την ορθολογική και εμπεριστατωμένη χρήση του στο επιστημονικό περιβάλλον συνιστάται από τους ακαδημαϊκούς η χρήση του όρου «γραμματισμός» (literacy), ενώ κάθε ερευνητική δράση εγγράφεται στο ερευνητικό πεδίο του «κοινωνικού εγγραμματισμού» (Rayna & Baudelot, 2011).

Η θεσμοθέτηση της φιλαναγνωσίας στα δημοτικά σχολεία με Ενιαίο Αναμορφωμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (Ε.Α.Ε.Π.) το 2010[2], επέβαλε, με βίαιο τρόπο (Καρακίτσιος, 2011), την εισαγωγή της ως δομημένη παιδαγωγική εφαρμογή και πρακτική στο χώρο της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης (εφεξής Π.Ε.). Σε συνδυασμό με την έλλειψη έγκαιρων ερευνών στην Ελλάδα για την κατάλληλη μεθοδολογία για την εκπαίδευση στη φιλαναγνωσία, το νέο «γνωστικό» αντικείμενο προκάλεσε σύγχυση και ανέσυρε συναισθήματα ανασφάλειας στην εκπαιδευτική κοινότητα (Καρακίτσιος, 2011). Η συνεργασία του Υπουργείου Παιδείας με το ΕΚΕΒΙ, στο πλαίσιο Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευσης και Δια Βίου Μάθησης, με στόχο την εκπόνηση ενημερωτικού υλικού (εγχειρίδια, βιβλία και ιστοσελίδες) και υποστηρικτικών δράσεων (επιμορφώσεις Σχολικών Συμβούλων, επιμορφώσεις εκπαιδευτικών, επισκέψεις συγγραφέων στα σχολεία και δημιουργία λεσχών ανάγνωσης), παρέμεινε σε εμβρυικό στάδιο, καθώς ακολούθησε η κατάργηση του οργανισμού από την επίσημη πολιτεία. Οι εκπαιδευτικοί, ως κύριοι συνεχιστές και εκτελεστές του προγράμματος, αναζητούν μόνοι τους τις κατάλληλες μεθόδους, για την μετάπλαση των μαθητών από περιστασιακούς και παθητικούς αναγνώστες σε δημιουργικούς και κριτικούς «φίλους των βιβλίων» (Γρόσδος, 2011).

Ως Υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων σχεδίασα το 2009 το Πολιτιστικό Πρόγραμμα με θέμα «Πώς ν΄ αγαπήσω το βιβλίο;», για την προώθηση της φιλαναγνωσίας στα σχολεία ευθύνης μου. Το πρόγραμμα εκπονείται έπειτα από μια διετή πιλοτική εφαρμογή και αξιολόγηση[3], σε διακόσια, περίπου, τμήματα σχολείων Π.Ε. κάθε έτος και εκτείνεται από την αρχική διαγνωστική αξιολόγηση της στάσης των μαθητών απέναντι στο βιβλίο και τη δημιουργία κινήτρων ανάγνωσης μέχρι τη δημιουργική γραφή. Ως κύριος σκοπός του προγράμματος ορίζεται η άρση των στεγανών της τυποποιημένης και γνωσιοκεντρικής προσέγγισης της λογοτεχνίας στο ελληνικό εκπαιδευτικό συγκείμενο (Κατσίκη - Γκίβαλου, 2008), μέσω της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών και της παροχής σχετικού υποστηρικτικού υλικού, το οποίο περιλαμβάνει:

1. Διερεύνηση στάσεων και προτιμήσεων των μαθητών με τη χρήση ερωτηματολογίων, ρήσεων και σλόγκαν, έργων τέχνης, φωτογραφιών, εξώφυλλων βιβλίων και αποσπασμάτων ταινιών.
2. Παιχνίδια-δραστηριότητες με αφορμή το βιβλίο ως αντικείμενο: εισαγωγικές δραστηριότητες βασισμένες σε όλες τις αισθήσεις, παιχνίδια με αφορμή την «εξωτερική όψη» του βιβλίου, θεατρικά παιχνίδια, δημιουργία προφορικών ιστοριών.
3. Δημιουργία κινήτρων για ανάγνωση με τη χρήση θεατρικού παιχνιδιού, εικαστικών δραστηριοτήτων, μουσικής ακρόασης και χρήση των πληροφοριών του εξώφυλλου και οπισθόφυλλου των βιβλίων, καθώς και της εσωτερικής τους εικονογράφησης.
4. Τρόποι και τεχνικές ανάγνωσης
5. Τύποι ερωτήσεων μετά την ανάγνωση
6. Δραστηριότητες μετά την ανάγνωση: παιχνίδια με τα στοιχεία του περιεχομένου και της εικονογράφησης, αυτοσχεδιασμοί, δραματοποιήσεις, εικαστικές και μουσικές δημιουργίες, σταυρόλεξα, ακροστιχίδες, αντιστοιχίσεις, τρόποι παρουσίασης βιβλίων, διαφημίσεις κ. ά.
7. Δημιουργία βιβλιοθήκης στην τάξη

Το σχολικό έτος 2013-2014, επιχειρείται η επέκταση του προγράμματος, σε συνεργασία με τον Προϊστάμενο Επιστημονικής και Παιδαγωγικής Καθοδήγησης της Περιφερειακής Διεύθυνσης ΠΕ & ΔΕ Κ. Μακεδονίας και τον εκπαιδευτικό -  συγγραφέα Σάκη Σερέφα[4]

• με το σχεδιασμό και την ίδρυση του Τοπικού Δικτύου για τη Φιλαναγνωσία και το Θέατρο «Ένα βιβλίο επί σκηνής» για τα Δημοτικά Σχολεία και «Μια ιστορία επί σκηνής» για τα Νηπιαγωγεία της Διεύθυνσης ΠΕ Αν. Θεσσαλονίκης, με στόχο τη διασύνδεση της φιλαναγνωσίας και της θεατρικής αγωγής, μέσω της χρήσης τεχνικών θεατρικής διασκευής αφηγηματικών κειμένων μυθοπλασίας και γνώσεων για την παραγωγή θεατρικών κειμένων και δρώμενων και
• με το σχεδιασμό και την ίδρυση του Περιφερειακού Δικτύου Φιλαναγνωσίας με θέμα «Γνωρίζω τον τόπο μου μέσα από τη λογοτεχνία», με στόχο τη διασύνδεση της φιλαναγνωσίας και της τοπικής ιστορίας, μέσω της προσέγγισης του έργου ντόπιων συγγραφέων, αλλά και ποικίλων κειμένων (ποιήματα, δημοτικά τραγούδια, χρονογραφήματα κ.ά.) σχετικών με περιοχές της Κ. Μακεδονίας.

Για τη στοχοθεσία και το σχεδιασμό των δύο Δικτύων υιοθετήθηκε η εκπαιδευτική προσέγγιση της φιλαναγνωσίας, καθώς η εμπλοκή όλων των αναφερθέντων στην αρχή συστημάτων, θα οδηγούσε στη διαμόρφωση μιας πολύπλοκης δομής των σχετικών Πολιτιστικών Προγραμμάτων, με πολλαπλές εισροές και παρεμβολές (Rayna & Baudelot, 2011? Στυλιανίδης & Πασιαρδής, 2010), απαιτώντας περισσότερα διδακτικά έτη για την υλοποίησή τους και μια πολυσύνθετη διαδικασία αξιολόγησης.

Το υποστηρικτικό υλικό για τα συμμετέχοντα στο Περιφερειακό Δίκτυο σχολεία, περιλαμβάνει εκτός από τις κύριες δραστηριότητες του προγράμματος «Πώς ν΄ αγαπήσω το βιβλίο;», το επιμορφωτικό υλικό του ΕΚΕΒΙ, άρθρα του Σχολικού Συμβούλου ΠΕ, Σταύρου Γρόσδου, σχετικά με την προσέγγιση της φιλαναγνωσίας στο Δημοτικό Σχολείο και προτάσεις δραστηριοτήτων για τη διαθεματική προσέγγιση των βιβλίων «Πωλούνται σκιές», «Μια τρύπα στο νερό» και «Ένας δεινόσαυρος στο μπαλκόνι μου» του Θεσσαλονικιού συγγραφέα Σάκη Σερέφα.

Εύχομαι σε όλους τους συμμετέχοντες στο Δίκτυο εκπαιδευτικούς και μαθητές να απολαύσουν ένα ευχάριστο και δημιουργικό ταξίδι και είθε αυτό να τους ανοίξει νέους ορίζοντες στην ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων και στη διερεύνηση του τόπου τους.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Applebee, A. (1978). The child's concept of story: ages two to seventeen. Chicago: Chicago University Press.

Appleyard, J. A. (1991). Become a reader. The experience of fiction from Childhood to adulthood.  Cambridge: Cambridge University Press.

Bronferbrenner U. (1979) The ecology of human development: Experiments by nature and design. USA: Harvard University Press.

Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint book reading makes for success in learning to read: A meta-analysis on intergenerational transmission of literacy. Review of Educational Research, 65, 1-21.

Γρόσδος, Σ. (2011α). Σχεδιάζοντας ένα πρόγραμμα λογοτεχνίας στο σχολείο, πρώτο μέρος. Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού, 68, 172-177.

Γρόσδος, Σ. (2011β). Σχεδιάζοντας ένα πρόγραμμα λογοτεχνίας στο σχολείο, δεύτερο μέρος. Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού, 69, 288-295.

Dickinson, D. K., & Newman, S. (2006). Handbook of early literacy. NY: Guilford.

Καρακίτσιος, Α. (2011). Φιλαναγνωσία: φανατική συνήθεια. Στο:  Αρτζανίδου Ε., Γουλής Δ., Γρόσδος Ε. & Καρακίτσιος Α. (Επιμ.), Παιχνίδια Φιλαναγνωσίας και Αναγνωστικές Εμψυχώσεις (σ. 19-56). Αθήνα: Gutenberg.

Κατσίκη - Γκίβαλου, Α. (2004). Η Λογοτεχνία Σήμερα. Όψεις, Αναθεωρήσεις, Προοπτικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Markidis, K. (2011) Socialliteracyinschoolcontexts: concepts and research instruments, Report for the National Book Center of Greece, Athens.
Παπαδάτος, Γ. (2009). Παιδικό βιβλίο και φιλαναγνωσία. Aθήνα: Πατάκης.

Rayna, S., & Baudelot. O. (2011) On ne lit pas tout seul! Lectures et petite enfance. Paris: Eres.

Rosenblatt, L. M. (1983). Literature as exploration. NY: Modern Language Association.

Στυλιανίδης, Μ., & Πασιαρδής, Π. (2010). Μοντελοποίηση προγραμμάτων/Τεχνική δομημένη ιεραρχική ανάλυση. Στο: Π. Πασιαρδής (Επιμ.), ΕΠΑ75Κ: Αξιολόγηση προγραμμάτων και προσωπικού στην εκπαίδευση - Τόμος Ι: Αξιολόγηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων (σσ. 99-128). Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Tsimbidy, M. (2008). Enseigner la litterature de jeunesse. Toulouse: Presses Universitaires du Mirail.

Wiles, M. (1983). Children into Pupils: A study of language in early schooling. London: Routledge.